Archeoloog Jan Willem Oudhof en Jaap Bensman met de kruik op de dijk in de expositie.© Foto’s Ella Tilgenkamp

Purmerender Jaap Bensman (91) viste in 1943 een kruik op. Oudheidkundige clubs en ’deskundigen’ brachten hem niet verder. Tot hij een foto in de krant zag van een archeologische vondst uit een wrak voor de kust van Uitdam met een gietijzeren ketel een een kruik. Zo’n kruik had hij op het tafeltje in de kamer staan! Samen met de Purmerender togen we naar archeoloog Jan-Willem Oudhof om duidelijkheid te scheppen.

In 1943 viste de jonge Jaap Bensman (hij is nu 91) met zijn moeder in een sloot bij Zunderdorp een bijzondere kruik op. Nu, meer dan een halve eeuw later, weet Purmerender Bensman eindelijk wat voor kruik moeder aan de haak had geslagen. Archeoloog Jan Willem Oudhof die voor de Alliantie Markermeerdijken bodemvondsten verzamelt en onderzoekt ontrafelde het geheim: een negentiende-eeuwse steengoedkruik uit Duitsland.

De haakjes en lijntjes waren schaars in de oorlogsjaren en Jaap en zijn moeder Marie zaten niet voor de lol te vissen. Ze moesten eten verschalken in de vaarten van Waterland. Toen moeders hengel vast bleef zitten aan iets zwaars, haalden ze voorzichtig de kruik boven water. Ze wilden vooral het lijntje en haakje niet verspelen. Ze kregen er een kruik voor terug.

19e eeuwse kruik gevonden in Zunderdorp© Ella Tilgenkamp Fotografie

Met een flinke klap zet Bensman de kruik op de tafel. Het is een stevig exemplaar. Archeoloog Oudhof weet meteen wat voor kruik het is. ,,Inderdaad ook een steengoedkruik zoals we bij Uitdam hebben gevonden. Maar deze is jonger, waarschijnlijk eind negentiende eeuw. Hij heeft een heel mooie donkere band eromheen, waarschijnlijk afkomstig van het glazuren.’’

Bensman wil graag weten waarom de bodem zo’n streepjespatroon heeft. ,,Dat is omdat de kruik van de mast is gesneden. Hij is in zijn geheel gedraaid door een pottenbakker en toen van de klei afgesneden.’’ Dat vermoeden had Bensman zelf ook al.

,,Als je voorzichtig bent met dit soort kruiken gaan ze heel lang mee. De kruiken werden op bijna industriële schaal vervaardigd in Duitsland. Het was de voorganger van de thermosfles. De kruik is vrij dik waardoor hij goed de temperatuur vasthoudt. Ze werden gebruikt voor bier, water, thee, melk. Hij is op heel hoge temperatuur gebakken waardoor de kleideeltjes versmolten en de kruik niet meer poreus is.’’

Oudhof denkt dat de kruik uit het Duitse Rijnland komt. Het exemplaar heeft een klein deukje. Dat gebeurde wel vaker. De kruiken werden na het draaien weggezet tot ze ’leerhard’ waren. Daarna werden ze gebakken bij wel 1250 graden. ,,Soms werden ze te heet en dan zakte de klei wat in en kreeg je zo’n deukje.’’

,,Het mooie is dat je tijdens de Tweede Wereldoorlog een Duitse kruik hebt gevonden’’, zegt Oudhof en Bensman slaat zich lachend op de knieën. Want ze hadden in de oorlogsdagen wat te stellen met Duitsers. Zijn ouders waren actief in het verzet en kregen het verzetsherdenkingskruis. En Bensman is ook nog familie van de befaamde verzetsstrijder Gerrit van der Veen.

Terug naar de Duitse kruiken. Die kwamen met scheepsladingen naar Nederland om als gewoon huishoudelijk voorwerp te worden gebruikt. ,,Ik denk ook niet dat hij vreselijk veel waard is’’, zegt Bensman zelf. Maar wat deed die kruik daar? Daar heeft Oudhof een mooi Hercule Poirot-achtig verhaal voor: ,,Stel je bent aan het hooien met de zeis halverwege 1900.’’ Daar kan Bensman inkomen, want hij heeft zelf op die plek de boer nog geholpen met hooien. Oudhof: ,,Dan weet je dat dat een warm zomers klusje is. Dan krijg je dorst. Het kan heel goed zijn dat iemand een kruik met water in de wallenkant van de sloot op een koele plek in de schaduw heeft gezet en dat die toen te water is geraakt.’’ Mooi verhaal. En of die kruik nou wat waard is? Bensman: ,,Daar gaat het mij niet om. Ik wilde weten waar hij vandaan komt en dat weten we nu.’’

De kruik die deze zomer in een schip voor de kust van Uitdam werd gevonden, is vermoedelijk afkomstig van een Volendammer botter. Dat denkt archeoloog Jan-Willem Oudhof, directievoerder archeologie voor de Alliantie Markermeerdijken.

In het gebied waar de dijkversterking gaat gebeuren (33 kilometer tussen Hoorn en Durgerdam) worden archeologische bodemschatten in kaart gebracht en soms ook opgedoken.

Theo Reuzenaar ’wijst de weg’ op de expo.© Ella Tilgenkamp

Het wrak bij Uitdam is uit de tweede helft van de negentiende eeuw en vrijwel zeker een botter. ,,Al het transport ging in die tijd over water en er werden archieven bijgehouden van scheepsbewegingen en aanvaringen’’, zegt Oudhof.

,,Het schip is onderzocht en er heeft een aanvaring plaatsgevonden. Het is niet afgezonken zoals ook wel gebeurde met afgedankte vissersschepen. In de archieven hebben we in die tijd twee aanvaringen gevonden met Volendammer botters. Eentje werd rond 1890 geramd door een Friese tjalk. Over die andere aanvaring hebben we nog niet alle gegevens boven tafel.’’ Maar er wordt natuurlijk verder gezocht.

De kruik uit de botter die bij Uitdam werd gevonden, is nog niet te zien in de expositie over de dijkversterking. Wel zijn er andere bodemvondsten te zien onder meer uit het schip bij Warder waar in juni op werd gedoken.

De dijkversterkingsplannen voor de Markermeerdijken worden beeldend uitgelegd in een expositie in het projectkantoor annex bezoekerscentrum in Katwoude.

De dijk verdeeld in modules© Ella Tilgenkamp

De ’Expo Dijk in Uitvoering’ die begin oktober officieel wordt geopend, is op woensdag en vrijdag open voor publiek.

Hoe een dijk er in dwarsdoorsnede uitziet, hoe deze wordt opgebouwd, maar ook hoe het met jouw stuk dijk er voor staat, is allemaal te zien in foto’s en filmpjes.

Per deel (module) is er interactieve uitleg over de versterkingsplannen met de bestaande en de toekomstige situatie helder in beeld.

Er zijn filmpjes, en ’betrokkenen’ zoals Anna Frederiks van de Breek en dijkinspecteur Theo Reuzenaar vertellen over het belang van de dijken. De archeologische vondsten hebben ook een plekje gekregen in de expositie.

Het projectkantoor van de Alliantie Markermeerdijken is te vinden aan de Hoogedijk 1D in Katwoude.

Wil je dagelijks alle hoogtepunten uit het nieuws in je inbox?